Shkruar nga Charles Clover & Chris Cook
Gjithmonë duhet të mbani një hartë në mjetin tuaj.
Një aeroplan që transportonte presidenten e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, u devijua nga kursi këtë javë për shkak të ndërhyrjes në GPS-in e avionit dhe iu desh të sillej mbi pistën e një aeroporti bullgar për disa minuta, përpara se piloti të ulte avionin me ndihmën e hartave në letër.
A u shënjestrua qëllimisht avioni? Kjo pyetje “është më mirë t’u bëhet rusëve”, tha zëdhënësja e komisionit, Arianna Podesta.
Von der Leyen ishte një nga individët me profil të lartë që u kap nga bllokimi i sinjaleve të navigimit GPS rreth vendeve Baltike dhe Evropës Lindore. Që nga pushtimi në shkallë të plotë i Ukrainës nga Rusia në vitin 2022, ndërhyrja e GPS-it ka prekur zona të mëdha të Evropës, Ukrainës dhe Rusisë, duke shkaktuar kaos me armët e drejtuara nga GPS dhe navigimin civil.
Si funksionon bllokimi i GPS-it?
Satelitët GPS funksionojnë duke transmetuar të dhëna të pozicionit dhe kohës në transmetime të vazhdueshme nga orbita. Marrësit në navigimin satelitor të automjeteve, sistemet e fluturimit të avionëve dhe madje edhe në armët precize i deshifrojnë këto sinjale nga satelitë të shumtë për të llogaritur pozicionin e tyre në hapësirë.
Meqenëse këto sinjale janë të dobëta, të dërguara nga orbita mesatare e Tokës, është e lehtë të ndërhyhet në to. Një transmetues pranë marrësit mund ta bllokojë atë duke transmetuar thjesht një sinjal më të fortë në të njëjtën frekuencë për të mbytur transmetimin GPS.
Në luftë, bllokimi i këtyre sinjaleve mund të lërë në tokë avionët dhe dronët dhe të bëjë që armët të mos i arrijnë objektivat e tyre.
“Municionet me udhëzim preciz preken rëndë, bombat inteligjente bëhen të heshtura nga falsifikimi dhe bllokimi i GPS-it. Dronët e vegjël përballen rregullisht me falsifikime dhe bllokime. Ka shumë zgjidhje të mundshme për navigimin. Por asgjë nuk është aq e lirë, e arritshme globalisht dhe e plotë sa GPS/GNSS”, tha Todd Humphreys, profesor i inxhinierisë hapësinore në Universitetin e Teksasit në Austin.
GNSS është termi i përgjithshëm për sistemet satelitore globale të navigimit, ndërsa GPS është emri specifik për sistemin amerikan. Sistemi GNSS i Rusisë quhet Glonass, ndërsa Kina përdor Beidou. Tregjet financiare, rrjetet e energjisë dhe telekomunikacioni mbështeten të gjitha në GPS për të funksionuar, dhe ndërprerjet ose gabimet përhapen në sistemet e tyre. Ndërhyrja në shkallë të gjerë e GPS-it tashmë po shqetëson funksionimin e qetë të gjithçkaje, nga udhëtimet e përditshme deri te siguria kombëtare pranë zonave të konfliktit, dhe një ditë mund të bëhet një problem global.
Çfarë ndodhi me avionin e von der Leyen?
Pilotët raportuan se GPS-i i një avioni privat që mbante von der Leyen ishte përballur me ndërhyrje gjatë uljes në aeroportin e Plovdivit në Bullgari më 31 gusht. Rusia mohoi përfshirjen, megjithëse një “hartë nxehtësie” e ndërhyrjes GPS që prek instrumentet e avionëve nga GPSJam.org, e tregon Bullgarinë dhe pjesën më të madhe të rajonit të Detit të Zi si një pikë të nxehtë ndërhyrjesh.
Por, në mënyrë të pazakontë, transponderi në bordin e avionit të von der Leyen duket se ka qenë në gjendje të përcaktojë pozicionin e avionit dhe ta transmetojë atë gjatë gjithë incidentit. Vendndodhja e avionit u raportua me saktësi dhe vazhdimisht në faqet e internetit të gjurmimit të fluturimit sepse sistemi i tij i ashtuquajtur Automatik i Mbikëqyrjes së Varur–Transmetimit (ADS-B) dukej se nuk ishte prekur.
“Është e çuditshme dhe nuk kam një shpjegim të mirë për të”, tha Tom Withington, një ekspert për luftën elektronike në Institutin Mbretëror të Shërbimeve të Bashkuara.
Megjithatë, diçka duket se shkoi keq në aeroplan. Regjistrimet e trafikut radiofonik të postuara në internet nga një studiues me burim të hapur tregojnë pilotët duke diskutuar “disa probleme me skanerin GPS” me kontrollorët e trafikut ajror, që do të thotë se ata duhej të ndiqnin një qasje “jokonvencionale”.
“Nëse pilotët kanë ndryshuar drejtim për shkak të bllokimit të sinjalit, është pothuajse e sigurt që të dy marrësit GPS të përdorur në sistemin e menaxhimit të fluturimit kanë qenë të bllokuar. Pilotët nuk e ndryshojnë drejtimin pa asnjë arsye”, tha Humphreys.
Ekspertët theksuan se marrësi GPS i përdorur për të fluturuar aeroplanin dhe ai i përdorur për të transmetuar pozicionin e tij nëpërmjet ADS-B janë të ndarë. Humphreys tha se ishte e mundur që marrësi i përdorur për të transmetuar pozicionin e tij të kishte rezultuar më rezistent ndaj bllokimeve.
Pse po bllokohen sinjalet GPS në rajon?
Si Rusia ashtu edhe Ukraina përdorin një sërë armësh të luftës elektronike për të neutralizuar dronët dhe municionet e drejtuara me precizion të palës tjetër, sipas një zyrtari të lartë ushtarak të Mbretërisë së Bashkuar, i cili e përshkroi Ukrainën si “një det bllokimesh elektronike”.
Ky bllokim është përhapur përtej kufijve të Ukrainës dhe ka prekur pjesën më të madhe të Evropës Lindore dhe rajonit të Baltikut. Pilotët e avionëve tani konsultojnë “hartat e nxehtësisë” të ndërhyrjeve të mundshme GPS përpara se të ngrihen.
Ekspertët ushtarakë akuzojnë Rusinë për ngacmimin e aviacionit të NATO-s nga një bazë në Kaliningrad, në vitin 2024, dy fluturime të Finnair u detyruan të ktheheshin në Finlandë për shkak të bllokimit të GPS-it. Ndërkohë, avionët civilë në rajonin e Detit të Zi, siç është avioni i von der Leyen, janë prekur nga një rritje e ndërprerjeve të GPS-it për shkak të bllokimeve të dukshme, të cilat mund të vijnë nga Krimea e pushtuar nga Rusia.
Ndërhyrësit rusë variojnë nga antenat masive dhe stacionare Tobol që mund të bllokojnë sinjalet në zona të mëdha të Evropës, deri te grupet e luftës elektronike Zhitel ose Krasukha të montuara në kamionë që mbrojnë njësitë e këmbësorisë.
Erik Kannike, drejtor strategjik për kompaninë estoneze të teknologjisë SensusQ, tha se sistemi rus Tobol do të ishte i aftë të synonte një lidhje të vetme satelitore pa ndërprerje më të gjera. Zona të tjera konflikti kanë parë një trend të ngjashëm. Sipas një dokumenti të shkruar bashkërisht nga Humphreys, rreth 50,000 sulme false ndaj aeroporteve në Lindjen e Mesme në vitin 2024, të cilat bënë që avionët të lexonin gabim vendndodhjet e tyre, kanë origjinën me shumë mundësi nga Aeroporti Ein Shemer në Izraelin verior.
A po rezulton bllokimi efektiv?
Shumë armë të furnizuara nga SHBA-të në Ukrainë që mbështeten në GPS, të tilla si raketat Himars dhe predhat e artilerisë Excalibur të drejtuara nga GPS, kanë ndaluar së funksionuari kryesisht për shkak të bllokimeve ruse.
“Në thelb nuk ekziston më diçka e tillë si GPS. Në fushën e betejës, GPS si një mjet i besueshëm navigimi është zhdukur në thelb“, tha Andriy Zvirko, kreu i strategjisë për Sine Engineering, një kompani ukrainase komunikimi dhe navigimi me dronë.
Një nga problemet specifike për Ukrainën, sipas Withington, është se frekuenca e koduar GPS e NATO-s – rezistente ndaj ndërhyrjeve – mbahet e fshehur për të parandaluar rrjedhjet në Rusi.
Përdoruesit civilë, përfshirë linjat ajrore, nuk mund të hyjnë në të, dhe madje edhe sinjalet e koduara mund të bllokohen nga sistemet e përparuara.
Megjithatë, bllokimi është energji-intensive dhe i vështirë për t’u mbështetur, dhe Rusia dhe Ukraina po dërgojnë me sukses raketa dhe dronë në territorin e njëra-tjetrës pavarësisht ndërhyrjeve. Lufta elektronike i ka detyruar të dyja palët të inovojnë me shpejtësi, duke përdorur antena adaptive dhe duke kërcyer në frekuencat e radios. Shumë sisteme më të reja armësh mund të përdorin të paktën dy sisteme udhëzimi përveç GPS-it.
Këto përfshijnë pasardhësit me teknologji të lartë të xhiroskopëve të përdorur në avionët e hershëm për navigim inercial. Një teknologji tjetër navigimi është “udhëzimi optik”, i cili përputh hartat satelitore 3D me terrenin.
“Pavarësisht viteve të tëra kërkimesh, askush nuk ka gjetur një zëvendësim për GPS-in që është i lirë, i arritshëm globalisht dhe gjithashtu ofron kohë të saktë, por jo të prekshëm nga ndërhyrjet dhe falsifikimi siç është GPS/GNSS”, tha Humphreys.
Më premtuese, tha ai, janë konstelacionet satelitore në orbitën e ulët të Tokës, të tilla si Starlink i Elon Musk, Kuiper i Amazon dhe Xona, një shërbim pozicionimi satelitor.
A mund të përdoret bllokimi për të synuar një aeroplan ose anije të caktuar?
Fluturime të tjera zyrtare që kanë pësuar ndërprerje të GPS-it gjatë fluturimeve pranë Rusisë përfshijnë një avion që mbante ish-ministrin e mbrojtjes së Mbretërisë së Bashkuar, Grant Shapps, në vitin 2024 dhe dy fluturime që mbanin ministrin gjerman të mbrojtjes, Carsten Breuer. Breuer tha se nuk e dinte nëse bllokimi kishte në shënjestër avionin e tij apo ishte pjesë e një fushate më të gjerë.
Ekspertët thonë se bllokimi i GPS-it nuk është i aftë të dallojë një automjet ose avion të vetëm. Bllokimi “spot” drejtohet kundër frekuencave individuale në një zonë të caktuar, ndërsa bllokimi “barrage” synon një brez më të gjerë për t’i mohuar armikut kontrollin dhe komunikimet.
Megjithatë, një taktikë tjetër është falsifikimi, ose “manipulimi” i GPS-it, i cili manipulon sinjale të rreme ose reale për të mashtruar një marrës në lidhje me pozicionin e tij të vërtetë.
Ndryshe nga bllokimi i GPS-it, i cili thjesht bllokon sinjalet, falsifikimi transmeton sinjale të falsifikuara që duken të ligjshme, por përmbajnë të dhëna të rreme.
“Këto mund të çojnë në rezultate shumë të rrezikshme”, tha një zyrtar i lartë ushtarak i NATO-s.
Falsifikimet e këtij lloji mund të kenë qenë shkaku i rrëzimit të anijes cisternë liberiane të naftës Front Eagle në Ngushticën e Hormuzit në qershor, si dhe incidenteve të tjera në të cilat sinjalet GPS të anijeve u ngatërruan. Prandaj, Gjithmonë duhet të mbani një hartë në mjetin tuaj.
