Funerali i komandantëve ushtarakë iranianë dhe shkencëtarëve bërthamorë të vrarë në sulmet izraelite 9Teheran, Iran, 28 qershor 2025, Majid Asgaripour/WANA nëpërmjet REUTERS)
Sulmet ekspozuan aftësitë e inteligjencës izraelite dhe vranë një grup udhëheqës shkencëtarësh në Iran, por një brez i ri mund ta zbusë goditjen për Teheranin
Në fillim të sulmeve të Izraelit ndaj Iranit, në orët e para të 13 qershorit, bombardimet shkatërruan shtëpitë e disa prej shkencëtarëve më të mirë të Iranit , duke vrarë nëntë persona që kishin punuar për dekada në programin bërthamor të Teheranit. Të nëntë personat u vranë në sulme të papritura pothuajse të njëkohshme, sipas burimeve të cituara nga Wall Street Journal.
Njëmbëdhjetë ditë më vonë, vetëm disa orë para fillimit të një armëpushimi të ndërmjetësuar nga SHBA-të dhe Katari një sulm në Iranin verior vrau një shkencëtar tjetër, Sayed Sedighi Saber, sipas mediave shtetërore izraelite dhe iraniane. Ai kishte qenë subjekt i sanksioneve të SHBA-së vetëm disa javë më parë për punën e tij në lidhje me armët bërthamore.
Sulmi ndaj shkencëtarëve dukej aq i paimagjinueshëm edhe midis planifikuesve të tij saqë e quajtën “Operacioni Narnia “, i frymëzuar nga seria e romaneve të C.S. Lewis, “Kronikat e Narnias”.
Vrasjet kulmuan përpjekjet që kishin filluar 15 vjet më parë. Rezultati, sipas WSJ, ishte shkatërrimi i një prej aseteve më të vlefshme të Iranit: shkencëtarëve më të mirë që kishin punuar në programin e tij bërthamor që nga viti 2003.
Shtetet e Bashkuara dhe Izraeli po përpiqen të vlerësojnë shkallën e dëmit të shkaktuar nga sulmet e tyre ndaj objekteve kryesore bërthamore të Iranit. Kryeministri izraelit Benjamin Netanyahu ka pohuar se vrasjet e kanë ngadalësuar programin bërthamor të Iranit me vite.
Ish-zyrtarë dhe ekspertë thonë se sulmet ndaj shkencëtarëve kanë dëmtuar rëndë aftësinë e Iranit për të çuar përpara zhvillimin e dyshuar të bombës bërthamore. Shumica e të vrarëve, 11 deri në fillim të armëpushimit të mërkurën, kishin përvojë të gjerë praktike.
Megjithatë, Irani ia ka kaluar pjesën më të madhe të kësaj njohurie një brezi të ri shkencëtarësh. Në të njëjtën kohë, ai mohon sistematikisht se është përpjekur të ndërtojë një bombë, duke thënë se programi i tij është paqësor.
Agjencia e Energjisë Atomike e OKB-së thotë se Irani kishte një program zhvillimi të armëve bërthamore, të njohur si programi AMAD, që në vitin 2003. Zyrtarët izraelitë dhe perëndimorë pretendojnë se programi i armëve bërthamore i Iranit ka vazhduar në fshehtësi që atëherë, me Iranin vetëm disa muaj larg ndërtimit të një bombe. Pjesa më e madhe e kësaj pune ishte e kufizuar në modelim dhe studime që ishin gjithmonë të hartuara me kujdes për ta bërë programin të dukej si një program ushtarak konvencional.
Një javë pas sulmeve të 13 qershorit, Izraeli përdori një dron për të vrarë një shkencëtar tjetër që ishte fshehur në një shtëpi në Teheran dhe ishte konsideruar e sigurt. Emri i tij nuk është bërë i ditur. Izraeli njoftoi gjithashtu javën e kaluar se kishte bombarduar selinë e SPND, organizatës pasardhëse të AMAD, në Teheran.
Sulmet ajrore vdekjeprurëse ishin të parat që shënjestruan shkencëtarët bërthamorë iranianë që nga viti 2020, kur Mohsen Fakhrizadeh u vra me një armë të telekomanduar. Izraeli nuk e ka mohuar ose konfirmuar kurrë rolin e tij në vdekjen e pesë shkencëtarëve iranianë midis viteve 2010 dhe 2020.
Objektivat e sulmeve
Të shtunën, mijëra njerëz morën pjesë në funeralet e shkencëtarëve dhe iranianëve të tjerë të shquar të vrarë në konflikt, sipas medias shtetërore iraniane. Disa nga arkivolët mbanin anëtarë të familjeve të shkencëtarëve, sipas agjencisë së lajmeve Fars. Izraeli nuk ka komentuar nëse edhe anëtarët e familjeve të shkencëtarëve u vranë në sulmet që i kishin në shënjestër.
Izraeli ka thënë se veprimet e tij e penguan Iranin të kalonte pragun e blerjes së një arme bërthamore. Ndër objektivat më të rëndësishëm ishte Fereydoun Abbasi-Devani , ish-kreu i Organizatës së Energjisë Atomike të Iranit dhe një nga themeluesit e programit të armëve bërthamore të Iranit, sipas David Albright, president i Institutit për Shkencë dhe Siguri Ndërkombëtare. Abbasi-Devani ishte drejtor dhe këshilltar i lartë i programit AMAD. Ai i mbijetoi një atentati me bombë në makinë në vitin 2010, të njëjtën ditë kur u vra një tjetër shkencëtar bërthamor iranian. Në një intervistë televizive të kohëve të fundit, ai tha se Irani ka të gjitha njohuritë që i nevojiten për të ndërtuar një armë bërthamore. “Nëse më kërkojnë të ndërtoj një bombë, unë do ta ndërtoj”, tha ai.
Një tjetër shkencëtar i vrarë ishte Mohammad Mehdi Teranji , i cili drejtonte një njësi nën komandën e Fakhrizadeh , sipas SHBA-së. Më vonë ai u bë profesor në departamentin e fizikës të Universitetit prestigjioz Shahid Beheshti të Teheranit, ku punonin një numër shkencëtarësh bërthamorë, përfshirë Abbasi-Devani, sipas Ronen Solomon, një analist izraelit i sigurisë.
Një nga objektivat e fundit, Sayed Shedighi Saber , ishte kreu i grupit të rëndësishëm Shahid Karimi, i cili menaxhon projektet për programin SPND. Një zëdhënës i ushtrisë izraelite nuk pranoi të emëronte personin e vrarë. “Shedighi Saber është i lidhur me projekte që përfshijnë kërkime dhe testime që lidhen me zhvillimin e pajisjeve shpërthyese bërthamore”, tha Departamenti i Thesarit i SHBA-së kur vendosi sanksione ndaj tij më 12 maj.
Abbasi-Devani dhe Teranci u sanksionuan gjithashtu nga SHBA-ja së bashku me të tjerë për punën e tyre në sektorin e energjisë bërthamore. E njëjta gjë ndodhi edhe me Universitetin Shahid Beheshti.
Andrea Stricker , një bashkëpunëtore kërkimore në Fondacionin për Mbrojtjen e Demokracive, një grup ekspertësh në Uashington, tha se vrasjet e synuara eliminuan “ekipin e shkencëtarëve bërthamorë” dhe dëmtuan “aftësinë e Iranit për të përgjuar individë që kanë përvojë të mëparshme dhe me shumë gjasa të vazhdueshme në ndërtimin e komponentëve specifikë të armëve bërthamore”.
A është gjallë “zemra” e programit?
Por të tjerë përshkruajnë një sistem të sofistikuar që Irani kishte zhvilluar për të ruajtur dhe promovuar ekspertizën e tij në armët bërthamore. Ky sistem lejoi që programi bërthamor i Iranit të ecte përpara, edhe pasi shkencëtarët e tij më të mirë u vranë.
Irani ka mbajtur prej kohësh një arkiv bërthamor me informacione të hollësishme rreth të gjithë punës që kishte bërë para vitit 2003, si dhe planet e ardhshme të Teheranit. Arkivi u zbulua dhe u sekuestrua nga komandot izraelite në vitin 2018. Besohet se Irani ka ruajtur pajisje të lidhura me armët bërthamore, të tilla si uranium i pasuruar i padeklaruar, në distancë të afërt me arkivin. Ai u zhduk në vitin 2018 dhe që atëherë Agjencia e Energjisë Atomike e OKB-së ka kërkuar përgjigje se ku është dërguar që atëherë.
Sipas Solomon, Irani ka përdorur universitete të tilla si Shahid Beheshti, Universiteti i Teknologjisë Sharif dhe Universiteti Malek Ashtar për të siguruar që njohuritë e armëve bërthamore të mos humbasin gjatë dy dekadave të fundit.
Në këto universitete, shkencëtarët bërthamorë me përvojë shpesh punojnë së bashku me studentë të rinj në eksperimente dhe studime të tjera, shtoi Solomon. Dy nga shkencëtarët e vrarë më 13 qershor, Ahmadreza Zalfaqari dhe Abdulhamid Minucher , publikuan një punim në “Annals of Nuclear Energy”, në qershor 2024, në të cilin ata përdorën modelim të avancuar për të treguar se si sillen burimet e neutroneve në një reaksion zinxhir, tha ai.
Ky informacion mund të përdoret për qëllime politike, siç është ndërtimi i një reaktori bërthamor ose për të ndihmuar në ndërtimin e një arme bërthamore. “Ka profesorë të aftë për të mësuar shkencëtarë të rinj… në mënyrë që edhe ata të mund të hyjnë në zemër të programit bërthamor iranian”, theksoi Solomon.
Burimi: Wall Street Journal
