Kriza bashkëkohore libiane nuk është thjesht rezultat i luftës civile apo paqëndrueshmërisë politike; është kronika e një vendi që nuk arriti kurrë të arrinte unitetin kombëtar, kryesisht për shkak të plagëve të kolonializmit, shfrytëzimit gjeopolitik dhe ndërhyrjeve të jashtme…
Historia e Libisë është një “enigmë” komplekse kolonish dhe konfliktesh civile, të cilat edhe sot e kësaj dite përcaktojnë vendin e saj në tabelën e shahut gjeopolitik ndërkombëtar.
Sot, 14 vjet pas rënies së Muamar Gadafit, njeriut që e lidhi emrin e tij në mënyrë të pazgjidhshme me fatin e popullit libian, Libia mbetet e ndarë: në lindje, dominon Feldmarshali Khalifa Haftar, me mbështetjen e disa fuqive të huaja, ndërsa në perëndim, Tripoli, është e vendosur qeveria e njohur ndërkombëtarisht.
Kriza bashkëkohore libiane nuk është thjesht rezultat i luftës civile apo paqëndrueshmërisë politike; është kronika e një vendi që nuk arriti kurrë të arrinte unitetin kombëtar, kryesisht për shkak të plagëve të kolonializmit, shfrytëzimit gjeopolitik dhe ndërhyrjeve të jashtme.
Por si përfunduam me dy qeveri në Libi?
Historia fillon në shekullin e 7-të para Krishtit, kur fenikasit dëbuan berberët nga tokat e Libisë. Që atëherë, kartagjenasit, grekët, romakët dhe arabët kanë kaluar nëpër rajon, dhe më vonë ai u bë pjesë e Perandorisë Osmane.
Shekulli i 7-të p.e.s.: Fenikasit vendosen në Tripolitani në Libinë perëndimore, e cila më parë banohej nga berberët.
Shekulli i 6-të p.e.s.: Kartagjenasit marrin kontrollin e Tripolitanisë.
Shekulli i 4-të p.e.s.: Grekët themelojnë një koloni në Kirenaikë, në lindje të vendit. Ata e quajnë zonën Libi.
74 p.e.s.: Romakët pushtojnë Libinë.
643 p.e.s.: Arabët, nën komandantin Amr ibn al-As, pushtojnë Libinë dhe fillojnë të përhapin Islamin.
Shekulli i 16-të: Libia bëhet pjesë e Perandorisë Osmane, e cila bashkon tre provincat – Tripolitania, Kirenaika dhe Fezzan – dhe krijon një nënmbretëri në Tripoli.
Nga sundimi italian deri te çlirimi
Viti 1911 shënon fillimin e një kapitulli tjetër të ri për vendin, me Italinë që nisi operacione ushtarake për të dëbuar osmanët nga territori i saj dhe për të aneksuar Libinë e sotme për të formuar “Italinë e Madhe”.
Lufta italo-turke përfundon në vitin 1912 me një fitore italiane, por Imami Omar Al-Mukhtar, i cili ende konsiderohet hero kombëtar në Libi, fillon një luftë guerile 20-vjeçare kundër forcave italiane.
Në vitet 1920, Senussi, një urdhër sufi mysliman politik dhe fetar, bashkon forcat me Al-Mukhtarin dhe Italia e gjen veten përballë luftimeve të ashpra në Libi.
Në vitin 1931, italianët arritën ta shtypnin rezistencën pas operacioneve të gjera ushtarake dhe burgosjes së disidentëve në kampe përqendrimi. Al-Mukhtari u kap dhe u ekzekutua.
Rreth tre vjet më vonë, Italia arrin të ribashkojë provincat dhe e kthen Libinë në protektoratin e saj.
Roma tani është një “frymëmarrje” larg aneksimit të Libisë nga “Italia e Madhe” dhe po i nxit sistematikisht italianët të zhvendosen në rajon.
Megjithatë, ky plan nuk do të realizohet kurrë.
Në vitin 1942, aleatët dëbuan italianët nga Libia dhe vendi u nda përsëri, me Francën që administronte Fezzanin dhe britanikët që kontrollonin Tripolitaninë dhe Kirenaikën.
Mbreti Idris, monarku i vetëm i Libisë
Në vitin 1951, me nxitjen e Kombeve të Bashkuara, Libia u bë shtet i pavarur nën sundimin e Mbretit Idriss al-Senussi, monarkut të parë dhe të vetëm të vendit.
Mbreti filloi të kultivonte marrëdhënie me fuqitë perëndimore dhe me kalimin e kohës i lejoi Mbretërisë së Bashkuar dhe Shteteve të Bashkuara të hapnin baza ushtarake në territorin e vendit, në këmbim të përfitimeve financiare.
Pas zbulimit të fushave të gjera të naftës në Libi në vitin 1959, mbreti mbikëqyri personalisht zhvillimin e industrisë së naftës dhe në vitin 1961 përuroi një tubacion prej 167 km që lidhte fushat në brendësi të vendit me Mesdheun.
Libia po eksporton naftë për herë të parë në historinë e saj.
Regjimi i Idrisit po dobësohet, me libianët që duken të bezdisur nga korrupsioni dhe marrëdhëniet e ngushta me Perëndimin.
Nacionalizmi arab shfaqet në shoqëri dhe, në vitin 1969, kur mbreti ishte në Turqi për trajtim, ndodhi grushti i shtetit që solli në pushtet Muamar Gadafin.
Epoka e Gadafit
I çuditshëm dhe shpërthyes, Gadafi qëndroi në pushtet për 42 vjet, duke ndryshuar imazhin e Libisë dhe duke çuar përpara projektet e infrastrukturës që i dhanë vendit stabilitet ekonomik.
Por ai ishte një personalitet veçanërisht i diskutueshëm, si në vend ashtu edhe jashtë vendit.
Një “hero revolucionar” që u përjashtua me kalimin e viteve. Dhe për skenën politike ndërkombëtare, një “i jashtëm” i çuditshëm që u bë një “partner i rëndësishëm strategjik” dhe më pas u shndërrua përsëri në një “dele të zezë”.
Ai zhvilloi filozofinë e tij politike, madje shkroi një libër për të, ndwrsa e kaloi jetën duke ripërcaktuar veten dhe revolucionin e tij.
Një analist arab dikur e quajti atë “Pikaso” politik i Lindjes së Mesme dhe jo pa arsye.
Ai kaloi nëpër një periudhë pan-arabe, një periudhë islamiste dhe një periudhë pan-afrikane, duke e lënë rregullisht komunitetin politik global pa fjalë me zgjedhjet e tij të veshjeve, fjalimet e tij të ashpra dhe sjelljen e tij jokonvencionale.
1969 : Gadafi vjen në pushtet pas një grushti shteti dhe përpiqet të bashkëpunojë me shtetet arabe. Ai shtetëzon aktivitetin ekonomik dhe naftën e vendit.
1973 : Ai vazhdon me një “revolucion kulturor”, siç e quajti ai, duke krijuar komitete popullore në shkolla, spitale, universitete dhe vende pune.
1980 : Trupat libiane ndërhyjnë në luftën civile në Çad. Khalifa Haftar, atëherë një komandant i besuar i Gadafit, është gjithashtu i kapur rob atje, i cili më vonë do t’i kthejë shpinën dhe do ta lidhë emrin e tij me Libinë lindore.
1981: Një periudhë e trazuar fillon në marrëdhëniet e Libisë me SHBA-në. Avionët luftarakë amerikanë qëllojnë dy libianë pasi u ngacmuan mbi Gjirin e Sirte, të cilin Libia e pretendonte se ishte ujërat e saj kombëtare.
1984: Britania ndërpret marrëdhëniet diplomatike me Libinë pasi një polic vritet jashtë ambasadës libiane në Londër, ku po zhvilloheshin demonstrata anti-Gaddafi.
1986: SHBA-të bombardojnë instalimet ushtarake strategjike në Libi. Avionët luftarakë amerikanë bombardojnë gjithashtu Tripolin dhe Bengazin, duke vrarë 101 persona. Ndër objektivat ishte shtëpia e Gadafit, ku u vra vajza e tij e adoptuar. Uashingtoni pretendoi se bombardimet u kryen në hakmarrje për një shpërthim vdekjeprurës në një klub nate në Berlin, ku frekuentonin ushtarë amerikanë.
Bomba në fluturimin 103 të Pan Am
Në dhjetor të vitit 1988, një bombë e vendosur në fluturimin 103 të Pan Am nga Frankfurti për në Detroit të SHBA-së shpërtheu mbi Lockerbie të Skocisë, duke vrarë 243 pasagjerë dhe 16 anëtarë të ekuipazhit.
Bombardimi i Lockerbie, siç ishte destinuar të mbetej në histori, vrau 11 banorë të qytetit skocez dhe ende konsiderohet deri më sot katastrofa më vdekjeprurëse ajrore në Britani.
Pas një hetimi të plotë nga FBI-ja dhe agjenci të tjera, në nëntor 1991, u lëshuan urdhër-arreste kundër dy “organizatorëve” të sulmit terrorist, të dy me origjinë libiane.
Pas vitesh të tëra thrillerash diplomatike dhe sanksionesh të OKB-së, Muamar Gadafi i dorëzoi dy burrat për t’u gjykuar në Kampin Zeist në Holandë.
Abdelbaset al-Megrahi, një oficer i inteligjencës libiane, u dënua për sulmin dhe u burgos.
Në vitin 2009, ai u lirua nga qeveria skoceze për arsye shëndetësore, pasi vuante nga kanceri i prostatës. Ai u kthye në Libi, ku u cilësua si hero kombëtar, duke shkaktuar zemërim global.
Në vitin 2003, Gaddafi pranoi se Libia ishte përgjegjëse për sulmin terrorist dhe i kompensoi familjet e viktimave me 2.7 miliardë dollarë.
Megjithatë, deri ditën që vdiq, ai mohoi se kishte dhënë urdhrin për sulmin.
Analistët ndërkombëtarë besojnë se Gadafi e bëri këtë pranim kryesisht për të hequr sanksionet e vendosura nga OKB-ja ndaj Libisë, gjë që më në fund ndodhi në shtator 2003 pas një votimi nga Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara.
Në të njëjtin vit, Gaddafi njofton se po braktis të gjitha programet kërkimore për zhvillimin e armëve të shkatërrimit në masë.
Në vitin 2004, Gaddafi kompensoi gjithashtu familjet e viktimave të bombardimit të një avioni francez mbi Sahara, ndërsa në gusht të të njëjtit vit ai pranoi përfshirjen e Libisë në bombardimin e një klubi nate në Berlin në vitin 1986 dhe u pagoi 35 milionë familjeve të viktimave.
2008: Libia dhe Shtetet e Bashkuara nënshkruajnë një marrëveshje për të kompensuar të gjitha viktimat e bombardimeve nga të dyja palët. Po atë vit, kryeministri italian Silvio Berlusconi i kërkon falje Libisë për atë që ndodhi gjatë sundimit kolonial dhe të dy vendet nënshkruajnë një marrëveshje investimi prej pesë miliardë dollarësh si kompensim.
Gaddafi ekscentrik është rikthyer në “librat e mirë” të Perëndimit, me Sekretaren e Shtetit të SHBA-së, Condoleezza Rice, që bëri një vizitë historike në vend, e para nga një zyrtar i lartë amerikan që nga viti 1953.
Në vitin 2009, Gaddafi u zgjodh kryetar i Bashkimit Afrikan dhe bëri vizitën e tij të parë zyrtare në Itali për të diskutuar investime të mëtejshme.
Revolucioni kundër Gadafit
Fillimi i fundit për regjimin e Gadafit u “shkrua” në shkurt të vitit 2011, kur libianët e Bengazit filluan revolucionin kundër udhëheqësit më jetëgjatë të vendit.
“Pranvera Arabe” në Egjiptin dhe Tunizinë fqinje u dha kurajo libianëve, të cilët filluan protestat fillimisht nga lindja e vendit.
Grupe të armatosura u përfshinë në revolucion, i cili fitoi territor ndërsa shpërthyen beteja të përgjakshme me forcat e Gadafit.
Në gusht të të njëjtit vit, situata ishte bërë “shpërthyese” për Gadafin, i cili iku dhe u fsheh në një bunker pasi rebelët pushtuan një ndërtesë ku ai ndodhej në Tripoli.
Vetëm dy muaj më vonë, luftëtarët e gjejnë gjeneralin Gaddafi të fshehur në Sirte, e kapin dhe e ekzekutojnë.
Këshilli Kombëtar Tranzicional, i cili ishte njohur nga 60 vende dhe Bashkimi Afrikan si autoriteti i ri i Libisë, njofton se vendi është i lirë dhe se zgjedhjet do të mbahen brenda tetë muajve të ardhshëm.
Në maj të të njëjtit vit, Marshalli Haftar dhe Ushtria e tij Kombëtare Libiane nisën një operacion ushtarak për të dëbuar grupet islamike nga Bengazi dhe Libia Lindore.
Pastaj ai përpiqet pa sukses të pushtojë parlamentin, duke akuzuar kryeministrin Ahmed Maitik për mosveprim kundër xhihadistëve.
Në qershor, Maitik detyrohet të japë dorëheqjen kur Gjykata e Lartë e shpall të paligjshëm mandatin e tij si kryeministër.
Zgjedhjet mbahen me një pjesëmarrje veçanërisht të ulët (vetëm 18%), mes frikës së bojkotit dhe sulmeve.
Menjëherë pas zgjedhjes së saj, qeveria e re hidhet në betejë me Kongresin e Përgjithshëm Kombëtar që po largohet.
Pasoi kaosi. Në korrik të vitit 2014, në Libi kishte rreth 1,600 grupe të armatosura—1,300 më shumë se në vitin 2011.
Disa prej tyre kishin lidhje me partitë politike, ndërsa të tjerët ishin thjesht vendas dhe fisnorë.
Megjithatë, të gjithë po luftonin me tërbim për të fituar ndikim në territoret libiane.
Vendi po ndahet. Kombet e Bashkuara njohin qeverinë e Tripolit në perëndim të vendit, ndërsa Marshall Khalifa Haftar mban pushtetin në lindje.
Në tetor 2020, pas ndërmjetësimit ndërkombëtar, të dyja palët nënshkruan një marrëveshje armëpushimi dhe u krijua një qeveri e re kalimtare, nën kryeministrin Abdul Hamid Debeibeh, i cili do ta çonte vendin në zgjedhje vitin e ardhshëm.
Qeveria e Unitetit Kombëtar e Debeibeh u përball me një protestë publike për zgjedhjen e kandidatëve – përfshirë një bir të Gadafit – ndërsa zemërimi shpërtheu kur ai refuzoi të jepte dorëheqjen dhe ta çonte vendin drejt zgjedhjeve.
Në vitin 2022, parlamentarët nga lindja e vendit formuan qeverinë e tyre, me mbështetjen e Haftarit , i cili që në fillim dëshironte pozicionin e presidentit.
Libia, e ndarë midis dy qeverive që kërkojnë kontroll absolut të fushave të naftës në vend, rrezikon të përballet përsëri me konflikte të përgjakshme.
Një komb i bllokuar midis të kaluarës dhe të ardhmes së pasigurt. /Përshtati Pamfleti nga Cnn
